Φόβοι και φοβίες στα παιδιά
Τι είναι φόβος και τι φοβία;
Καταρχάς, είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε τους παιδικούς φόβους από τις παιδικές φοβίες. Όσον αφορά τους παιδικούς φόβους αυτοί συχνά αποτελούν συνηθισμένες και φυσιολογικές αντιδράσεις των παιδιών μπροστά σε ερεθίσματα/ γεγονότα που είναι άγνωστα και καινούρια για το παιδί και μπορεί να αποτελούν εξωτερική απειλή. Με άλλα λόγια οι φυσιολογικοί φόβοι διασφαλίζουν την επιβίωση του παιδιού και λειτουργούν ως ο κατεξοχήν προστατευτικός μηχανισμός για δυνητικούς κινδύνους (Li & Morris, 2007), καθώς το κινητοποιούν στο να αντιληφθεί την απειλή και να αποφύγει τον επερχόμενο κίνδυνο . Μέχρι και την ηλικία των 12 ετών όλα τα παιδιά μπορεί να έρθουν αντιμέτωπα με φόβους φυσιολογικούς για την ανάπτυξή τους, οι οποίοι συνήθως υποχωρούν χωρίς να μετατραπούν σε φοβίες.
Σε αντίθεση με το φόβο, η φοβία χαρακτηρίζεται ως ένας επίμονος, έντονος, διαρκής και παράλογος φόβος για ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, χώρο, κατάσταση ή δραστηριότητα, η οποία μπορεί και να μην αποτελεί πραγματικό κίνδυνο ή απειλή (π.χ ένα ζώο, το σχολείο κ.α) που έχει ως αποτέλεσμα μια συμπεριφορά αποφυγής του παιδιού και έντονη υποκειμενική ενόχληση - το παιδί επιθυμεί έντονα την αποφυγή αυτού που φοβάται. Σημειώνεται ότι με βάση το DSM-IV τα παιδιά που βιώνουν ειδικές φοβίες ενδέχεται να εκδηλώνουν το άγχος τους με έντονο κλάμα, νευρικότητα, θυμό, ακινητοποίηση ή προσκόλληση ενώ, σε αντίθεση με τους ενήλικες, συνήθως δεν αντιλαμβάνονται ότι ο φόβος μπορεί να είναι παράλογος ή υπερβολικός. Η διαφορά των φοβιών από τους φυσιολογικούς φόβους της παιδικής ηλικίας έγκειτα καταρχάς στη ποιότητα της εμφάνισης όπου οι φοβίες έχουν μεγαλύτερη διαρκεια (μήνες έως και χρόνια). Παράλληλα οι αντιδράσεις των παιδιών είναι εντοτότερες, συγκεκριμένα τα παιδιά μπορεί να εμφανίσουν υπερβολικό άγχος με συνοδά ψυχοσωματικά συμπτώματα και επίμονη προσπάθεια αποφυγής του φοβικού ερεθίσματος (πχ σκύλος). Κατά ανάλογο τρόπο το παιδί λόγω της φοβίας μπορεί να αντιμετωπίζει δυσκολίες στη γενικότερη προσαρμογή καθώς δυσκολεύεται να ανταποκριθεί επαρκώς στις καταστάσεις της καθημερινότητας. Τέλος σε αντίθεση με τους φυσιολογικούς φόβους, στην περίπτωση των φοβιών χρειάζεται η παρέμβαση ειδκού ψυχικής υγείας καθώς σπάνια οι ίδιοι υποχωρούν μόνοι τους ενώ πολύ συχνά αντικαθίστανται απο άλλες ή/και γενικε΄υονται και σε άλλους τομείς της ζωής πολλές φορές ακολουθώντας το παιδί και στη μετέπειτα σχολική ζωή.
Πώς μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν το παιδί να διαχειριστεί τις φοβίες του;
Με την ίδια τους τη συμπεριφορά οι γονείς μπορεί να αποτελέσουν πρότυπα συμπεριφοράς. Τα περισσότερα πράγματα, τα παιδιά τα μαθαίνουν αντιγράφοντας τους σημαντικούς ενήλικες στη ζωή τους. Ένα παιδί που φοβάται το σκοτάδι, για παράδειγμα, αλλά βλέπει τη μητέρα του να μπαίνει σε ένα σκοτεινό δωμάτιο χωρίς άγχος, θα νιώσει μεγαλύτερη ασφάλεια και λιγότερη ανησυχία. Κατά συνέπεια θα πρέπει και οι ίδιοι να επεξεργαστούν τους φόβους τους, ώστε να μην τους προβάλλουν στο παιδί τους. Να είναι συνεπείς στη στάση τους, χωρίς να δίνουν διπλά μηνύματα (π.χ. να λένε: «Μη φοβάσαι» και παράλληλα να νιώθουν οι ίδιοι φόβο).
Οι γονείς μπορούν να φέρουν το παιδί σταδιακά αντιμέτωπο και σε επαφή με το φοβικό ερέθισμα κάτω από συνθήκες που εκείνο θα νιώθει ασφαλές. Επίσης να σεβαστούν τη φοβία του παιδιού και να προσπαθήσουν να την καταλάβουν, χωρίς να το υποτιμούν ή να το ταπεινώνουν.
Είναι σημαντικό να παρασχεθούν ευκαιρίες στο παιδί για να αναπτύξει δεξιότητες και να αποκτήσει εμπιστοσύνη στις ικανότητές του. Αφήστε το παιδί να δοκιμάσει πράγματα που μπορεί να κάνει, και στη συνέχεια δώστε του υποστήριξη και έγκριση. Επιβραβεύστε όταν γενναία αντιμετωπίζει τους φόβους του. Όπως το ότι κατάφερε να πάει κοντά σε ένα σκύλο χωρίς να κλαίει. Πείτε του, «Μπράβο ήσουν πολύ τολμηρό παιδί!».
Σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι βοηθητικό να εξηγούμε με λόγια στο παιδί ότι το φοβικό αντικείμενο δεν είναι επικίνδυνο και να του αναφέρουμε παραδείγματα από άλλα παιδιά ή ενηλίκους που ήρθαν σε επαφή με παρόμοια κατάσταση. Διαβάστε τους παιδικές ιστορίες που ασχολούνται με φοβικά γεγονότα, όπου ο ήρωας κατάφερε να νικήσει τους φόβους του. Κάποιες πρακτικές λύσεις μπορεί να είναι επίσης ιδιαίτερα αποτελεσματικές. Για παράδειγμα, αν ένα παιδί φοβάται το σκοτάδι, μπορούν οι γονείς να αφήνουν αναμμένο ένα χαμηλό φως το βράδυ κατά τη διάρκεια του ύπνου. Αν φοβάται τις σκιές, μπορούν να του εξηγήσουν πώς δημιουργούνται οι σκιές.
Αυτό που σίγουρα δε θα βοηθήσει ένα παιδί που φοβάται είναι το να αγνοήσουμε τους φόβους του, να το φέρουμε βίαια σε επαφή με το φοβικό αντικείμενο ή να το απομακρύνουμε από αυτό. Ιδιαίτερα στην τελευταία περίπτωση, μπορεί το παιδί να ηρεμήσει προσωρινά, όταν θα βρίσκεται μακριά από την τρομακτική για εκείνο κατάσταση, αλλά ο φόβος δε θα εξαλειφθεί. Αντίθετα, θα επανέλθει, πιθανότατα με μεγαλύτερη ένταση, την επόμενη φορά που το παιδί θα βρεθεί αντιμέτωπο με αυτό που φοβάται.
Όταν η φοβία επιμένει, καλό θα ήταν να υπάρξει υποστήριξη απο έναν ειδικό. Η έγκαιρη αντιμετώπιση των φοβιών είναι απαραίτητη διότι οι φοβίες, σε αντίθεση με τους φυσιολογικούς φόβους της προσχολικής ηλικίας, μπορεί να έχουν δυσμενείς συνέπειες τόσο στην καθημερινή λειτουργικότητα όσο και στην συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού.